آشنایی با ارکان بازار اوراق بهادار و وظایف آن‌ها، یکی از اولین مواردی است که مورد سوال بسیاری از سرمایه گذاران تازه وارد قرار می‌گیرد. به دنبال تحولات اقتصادی و اجتماعی دهه ۱۳۴۰ و شروع حرکت اقتصاد ایران به سمت اقتصاد مبتنی بر بازار و افزایش فعالیت‌های صنعتی در آن دوره که تأمین مالی آن‌ بدون شک نیازمند بازارها و ابزارهای جدید بود، ایجاد بورس اوراق بهادار در دستور کار قرار گرفت.

قانون تأسیس آن در اردیبهشت ۱۳۴۵ به تصویب مجلس شورای ملی رسید. پس‌ از آن، بورس اوراق بهادار تهران به‌عنوان یکی از ابزارهای متکی به‌ نظام بازار آزاد با هدف تشویق بخش خصوصی در اقتصاد ایران تأسیس شد و از بهمن‌ماه ۱۳۴۶ فعالیت خود را با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران، شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباس‌آباد به‌طور رسمی آغاز کرد.

ارکان بازار اوراق بهادار: اداره بورس

بورس اوراق بهادار تهران تا سال ۱۳۸۴ در چارچوب تعیین‌شده در قانون مزبور فعالیت می‌کرد. در این ساختار، سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران به‌عنوان تنها رکن اجرایی، با شخصیت حقوقی مستقل غیرانتفاعی، مسئولیت اداره بورس را به عهده داشت. این سازمان را هیئت‌مدیره‌ هفت نفره‌ای اداره می‌کرد که توسط مجمع عمومی اعضا انتخاب می‌شدند. هیئت‌مدیره هم دبیر کل را به‌عنوان بالاترین مقام اجرایی بورس انتخاب می‌‌کرد. نظارت بر فعالیت سازمان کارگزاران بورس تهران هم بر عهده شورای بورس قرار داشت. این سازمان به‌عنوان بالاترین رکن تصمیم‌گیری و مسئول و ناظر حٌسن اجرای قانون تأسیس بورس اوراق بهادار بود. قانون تأسیس بورس اوراق بهادار، در سال ۱۳۸۴ با توجه به ناتوانی در پوشش نیازهای جدید، مورد بازنگری قرار گرفت. در گام بعدی در آذر ماه همان سال، قانون بازار اوراق بهادار به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.

ارکان بازار اوراق بهادار: شورای عالی بورس و اوراق بهادار

این شورا بالاترین رکن بازار اوراق بهادار است. تصویب سیاست‌ کلان و خط‌مشی بازار در قالب سیاست‌های کلی نظام و قوانین و مقررات مربوط و همچنین اتخاذ تدابیر لازم برای ساماندهی و توسعه بازار اوراق بهادار و اعمال نظارت عالیه بر اجرای قانون بازار اوراق بهادار از مهم‌ترین وظایف آن است.

اعضای شورای عالی بورس و اوراق بهادار:

• وزیر اقتصاد به‌عنوان ریاست شورا
• وزیر بازرگانی
• رئیس‌کل بانک مرکزی
• روسای اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون
• رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار به‌عنوان دبیر شورا و سخنگوی سازمان
• دادستان کل کشور یا معاون وی
• یک نفر نماینده از طرف کانون‌ها
• سه نفر خبره مالی منحصراً از بخش خصوصی با مشورت تشکل‌های حرفه‌ای بازار اوراق بهادار
• یک نفر خبره منحصراً از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذی‌ربط
• سه نفر خبره مالی منحصراً از بخش خصوصی با مشورت تشکل‌های حرفه‌ای بازار اوراق بهادار
• یک نفر خبره منحصراً از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذی‌ربط

ارکان بازار اوراق بهادار: سازمان بورس و اوراق بهادار

براساس قانون بازار اوراق بهادار، نهاد جدیدی تحت عنوان سازمان بورس و اوراق بهادار ایجاد شد. وظایف این نهاد نظارت بر اجرای قوانین و مقررات، تنظیم و تدوین مقررات و انجام دیگر وظایف محوله تعیین گردید. در‌حقیقت مقام ناظر بازار اوراق بهادار به دو نهاد شورای عالی بورس و سازمان بورس و اوراق بهادار تقسیم شد.

گفتنی است سازمان بورس دارای هيأت مديره متشکل از پنج عضو است كه انجام وظايف مذكور در ماده 7 قانون را بر عهده خواهند داشت. اعضای هيأت مديره از ميان افراد امين و دارای حسن شهرت و تجربه در رشته مالی منحصراً از كارشناسان بخش غيردولتی به پيشنهاد رئيس شورا و با تصويب شورا برای مدت پنج سال انتخاب مي‌شوند. رئيس شورا حكم اعضای هيأت مديره را صادر مي‌كند.

همچنین رئيس هيأت مديره نیز از بين اعضای هيأت مديره، با پيشنهاد هیأت مدیره و تصويب شورا برای مدت ۳۰ ماه تعيين خواهد شد. رئيس هيأت مديره، رئيس سازمان و بالاترين مقام اجرايی سازمان است.

همان‌طور که نمودار نشان می‌دهد، شورای عالی بورس و اوراق بهادار بر سازمان بورس و اوراق بهادار نظارت دارد. از طرفی سازمان بورس نیز بر «شرکت‌ بورس و اوراق بهادار»، «شرکت بورس کالا»، «شرکت سپرده‌گذاری مرکزی»، «شرکت بورس انرژی» نظارت دارد. همچنین «شرکت‌های تامین سرمایه»، «شرکت‌های سبدگران»، «شرکت‌های مشاوره سرمایه‌گذاری»، «شرکت‌های پردازش اطلاعات مالی»، «موسسه‌های رتبه‌بندی»، «ناشران بورسی»، «ناشران فرابورسی»، «کانون نهادهای سرمایه‌گذاری»، «کانون سرمایه‌گذاران»، «شرکت‌های سرمایه‌گذاری»، «شرکت‌های هلدینگ» و «حسابرسان معتمد» تحت نظارت سازمان بورس قرار دارند.

سوالات متداول